‘Het smelt’, het weergaloze debuut van Lize Spit over een jeugdige vriendschap die langzaam ontspoort, werd dit najaar verfilmd door actrice Veerle Baetens. Wij spraken de twee over de film én het boek: “Pas toen ik de film zag, dacht ik: wat heb ik mijn lezers in godsnaam aangedaan?”

Meer dan vijf jaar stond Veerle Baetens elke dag op met de verfilming van ‘Het smelt’ in haar hoofd en ging ze er ’s avonds mee slapen. Vijf jaar van schrijven en schrappen aan het scenario, van de juiste acteurs zoeken en moeilijke keuzes maken: welke scènes uit het boek (een turf van bijna 500 pagina’s) moesten zéker in de film en welke konden sneuvelen? Het Smelt, de film, kwam er dus niet zonder slag of stoot maar: het resultaat mag gezien worden. Dat vindt ook Lize Spit, die de verfilming van haar roman zo aangrijpend vond dat ze in de cinema af en toe moest wegkijken.

Herinner je je nog wanneer de verfilming van je boek voor het eerst ter sprake kwam, Lize?
Lize Spit: “Ja, ‘Het smelt’ lag nog maar een week in de winkels, toen ik al telefoon kreeg van producent Dirk Impens. Hij had mijn boek als een van de eersten gelezen en zag meteen dat er een straffe film in zat. Hij wilde de filmrechten kopen, op voorwaarde dat ik hem en zijn creatieve team vrij zou laten voor de verfilming. Ik twijfelde even, maar toen heb ik hem toch maar mijn zegen gegeven. De verkoop van mijn roman liep die eerste weken al zo goed dat ik er gerust op was dat voldoende mensen mijn versie van het verhaal zouden lezen. Het kon dus geen kwaad als de film zou afwijken van mijn boek. Dirk wist ook al heel snel wie hij voor de regie wilde: Veerle Baetens.”

Het Smelt is inderdaad jouw regiedebuut, Veerle. Droomde je er al langer van om ooit achter de camera te kruipen?
Veerle Baetens: “Toch wel. Toen ik destijds musical ging studeren aan het Conservatorium, heb ik zelfs nog even getwijfeld of ik geen regieopleiding zou volgen. Al heb ik absoluut geen spijt van mijn keuze. Eerst gezien worden als actrice en dan pas zelf zien als regisseur voelde voor mij heel logisch aan. Een paar jaar geleden had ik al eens meegeschreven aan het scenario van ‘Tabula Rasa’ (de Eén-reeks waarin Baetens ook de hoofdrol speelde, red.) en dat smaakte naar meer. Die vraag om ‘Het smelt’ te regisseren kwam dus op het juiste moment op mijn pad.”

Zag jij ook meteen een straffe film in het boek van Lize?
Veerle: “Absoluut. Ik vond ‘Het smelt’ een enorm spannend boek. Als lezer zit je op het puntje van je stoel te lezen: wat zal er aan het einde met die mysterieuze blok ijs gebeuren? Daar zag ik me als regisseur wel een zenuwslopend drama rond opbouwen.”

‘Het smelt’ is ook een heel aangrijpend boek. Raakte het bij jou ook een gevoelige snaar?
Veerle: “Ja, als filmmaker ga je sowieso in elk project op zoek naar iets dat jou persoonlijk raakt. In Lizes boek werd ik vooral aangegrepen door de tragedie van Eva. Dat jonge, eenzame meisje met haar gigantische verlangen om gezien te worden – en waarvoor ze letterlijk alles overheeft. Dat soort minderwaardigheidscomplex had ik vroeger ook een beetje. Ik vond mezelf als puber maar een seut, terwijl al mijn vriendinnen wel succes leken te hebben bij de jongens.” (lacht)

Hoe begin je daar eigenlijk aan: een boek van bijna 500 pagina’s in een film van nog geen twee uur gieten?
Veerle: “Dat was inderdaad een serieuze uitdaging. Kijk, als regisseur moet je altijd keuzes maken bij een verfilming. Alle verhaallijnen, details en sfeerscheppingen naar het doek vertalen, dat gaat gewoon niet. In het boek was ik bijvoorbeeld ook erg ontroerd door de relatie tussen Eva en haar kleine zusje Tess, die met allerlei angststoornissen kampt. In de film komt die relatie ook aan bod, maar veel minder, omdat de focus vooral op Eva zelf ligt. Ook de prachtige taal en metaforen die Lize in haar boek gebruikt, kan je onmogelijk recht aandoen op het witte doek. Een film leent zich bij uitstek om gebeurtenissen te laten zien, in plaats van ze in woorden te gieten.”

Heeft Veerle je betrokken bij het maken van de film, Lize?
Lize: “Toch wel, ik heb van haar verschillende versies van het scenario mogen lezen én ze stond altijd open voor mijn feedback. Dat vond ik fijn. Tegelijk heb ik Veerle altijd op het hart gedrukt dat Het Smelt haar film was en dat ze dus naar hartenlust dingen mocht veranderen. Vooral het einde van haar film wilde ze toch anders dan dat in mijn boek. Hoopvoller, vooral. Dat begreep ik ook wel. Mijn boek is heel zwaar en donker, dat kun je in een film geen twee uur volhouden. Anders loopt je publiek misschien nog de zaal uit.” (lacht)
Veerle: “Ook op dat vlak is een film inderdaad iets anders dan een boek. Een roman kan je even wegleggen als het je als lezer te veel wordt, maar met een film gaat dat natuurlijk niet. Ik wilde met Het Smelt ook zeker geen moeilijke arthousecinema maken, maar een prent die een breed publiek aanspreekt. Daarom moesten we het scenario wel iets minder donker maken. Bijvoorbeeld: in Lizes boek zijn Pim (Tim in de film) en Laurens, de ‘Musketiers’ met wie Eva als jong meisje optrekt, al vanaf de eerste bladzijde heel gemeen. In de film hebben we dat toch anders aangepakt. Daarin zie je hoe die twee jongens evolueren van onschuldige kinderen naar iets gevaarlijkers. Geen van de kinderen in de film is zomaar een slechterik of pestkop. Ze worstelen allemaal wel met iets – de scheiding van hun ouders, de dood van een broer, een afwezige moeder. Ze zitten elk op hun eigen manier niet goed in hun vel.”

Ben je ook een kijkje durven gaan nemen op de set, Lize?
Lize: “Ja, een speciale, bijna hartverwarmende ervaring was dat. Plots stond ik daar midden in een scène die ik zelf ooit had zitten schrijven, eenzaam achter mijn bureautje. Het voelde een beetje alsof ik thuiskwam in mijn eigen boek. De dag dat ik de set bezocht, werd er net een heftige scène opgenomen met de jonge acteurs. Hoe Veerle die kinderen uitdaagde om het beste van zichzelf te geven voor de camera, maar ze tussen de takes door ook op hun gemak stelde: daar was ik erg van onder de indruk.”

Het cliché zegt nochtans dat je in de filmwereld maar beter niet met kinderen of dieren werkt.
Veerle: “Niets van! Het klopt wel dat je met jonge acteurs anders moet omgaan dan met oudere, professionele acteurs. Je moet hen wat meer begeleiden, meer met hen bezig zijn, zodat ze zich volledig durven geven. Maar als je daar als regisseur in slaagt, kunnen er echt prachtige dingen ontstaan voor je camera.”

De lezers van ‘Het smelt’ herinneren zich vast nog de gruwelijke climax waarin Eva haar jeugdige onschuld definitief kwijtraakt. Was dat voor jou ook de moeilijkste scène om te verfilmen, Veerle?
Veerle: “Tijdens het schrijven hebben we daar inderdaad lang op zitten kauwen: hoe brengen we die scène zo sterk mogelijk, maar ook met zoveel mogelijk respect voor mensen die ooit zelf het slachtoffer werden van iets soortgelijks?”

In jouw roman is wegkijken alvast geen optie, Lize. Daar beschrijf je wat Eva overkomt tot in het kleinste detail.
Lize: “Een bewuste keuze: het hele boek lang zit je als lezer al mee in het hoofd van Eva, die alles rondom haar messcherp observeert en beschrijft. Dan was het toch flauw geweest om, net op dat belangrijke moment, weg te kijken als schrijver? Ik wilde net dicht bij Eva blijven, haar niet in de steek laten. Toch heb ik best veel commentaar gekregen op die scène. Sommige lezers vonden het hard – zelfs bijna pervers – dat ik die traumatische gebeurtenis zo open en bloot beschreef. Maar ik vind het net pervers dat we bij zulke gewelddadige scènes geleerd hebben om weg te kijken. Zeker als het om vrouwen gaat.”
Veerle: “Ook in de film wilden we tijdens die sleutelscène zo dicht mogelijk bij Eva blijven. Het is ook een van de weinige scènes waarvoor ik ben gaan polsen in mijn omgeving: ‘Wat vind jij ervan? Is het te hard? Niet hard genoeg?’ Ik wilde precies aftasten hoe ondraaglijk ik ze kon maken, zonder dat mijn publiek zou afhaken.”
Lize: “Je mag een publiek ook niet onderschatten, denk ik. Er zullen vast veel vrouwelijke kijkers zijn die het net waarderen dat je dat geweld eens recht in de ogen hebt gekeken.”

Ben je als schrijver destijds niet heel diep moeten gaan voor die scène, Lize?
Lize: “Het was inderdaad best pijnlijk om dat zo in detail neer te pennen. Tijdens het schrijven word je als het ware even je personage. Om dat personage dan aan zoiets gruwelijks te onderwerpen, is eigenlijk een vorm van zelfkastijding. Tegelijk koppel je je als schrijver ook los. Als ik achter mijn bureau zit, zit ik niet de hele tijd te denken: wat vind ik hier nu zelf van? Ik schrijf in een staat van verdoving, waardoor ik zelf niet altijd doorheb hoever ik aan het gaan ben.”
Veerle: “Daar schrok je tijdens de opnames ook van: ‘Wow, wat een heftige scène is me dat hier?’ Terwijl jij degene was die ze had verzonnen.”
Lize: (knikt) “Pas toen ik sommige scènes in de film tot leven zag komen, dacht ik: wat heb ik mijn lezers in godsnaam aangedaan? Ik heb soms letterlijk tussen mijn vingers door naar het scherm zitten kijken, zo hard kwam het allemaal binnen. Ik vind vooral dat Veerle de vreselijke, verlammende eenzaamheid van Eva goed in beeld heeft gebracht. Er is een scène die niet in het boek zat maar wel in de film, waarin de jonge Eva wordt afgewezen door haar moeder. Elke keer als ik die scène zie, moet ik huilen … Zo hartverscheurend vind ik ze. Ze vat ook precies wat ik in mijn boek heb proberen te beschrijven.”

Hoe blik je nu, na al die jaren, terug op je debuut, Lize? ‘Het smelt’ maakte van jou in één klap een literaire ster hier in Vlaanderen.
Lize: “Als ik er nu op terugkijk, besef ik dat ik ‘Het smelt’ vanuit een héél donkere plek in mezelf heb geschreven. In zekere zin heeft dat boek dan ook mijn leven gered. Ik móést dat verhaal gewoon neerschrijven, moest het uit mijn systeem krijgen. Ik denk tegelijk niet dat ik het vandaag nog zou kunnen schrijven. Ondertussen ben ik milder geworden en heb ik een aantal dingen uit mijn eigen verleden beter verwerkt. Dat ‘Het smelt’ dan ook nog eens meteen zoveel waardering kreeg, van critici én van lezers, daar ben ik nog altijd dankbaar voor. Ik had nooit gedacht dat mijn verhaal zo herkenbaar zou zijn voor lezers. Uit die enthousiaste bijval put ik nog altijd veel troost. En vertrouwen: als alles goed gaat, komt volgend jaar mijn nieuwe boek uit.”

En jij, Veerle, hoe blik jij terug op jouw debuut in de regiestoel?
Veerle: “Het was een heftig traject, maar eerlijk: het smaakte zeker naar meer. Ik ben zelfs al bezig aan mijn volgende regieproject, maar veel kan ik daar nog niet over zeggen …”

We zijn benieuwd. Bedankt voor het gesprek!